بیم دارم گونه های فاقد اصالت موسیقی، جایگزین تعزیه خوانی گردد - سفر به کیش

مجتبی قیطاقی در برنامه روایت آزادگی که در جهت آنالیز فرایند تاریخی موسیقی آئینی و تعزیه در فرهنگ عاشورا، به همت سازمان دانشجویان جهاد دانشگاهی خراسان رضوی و به صورت گفت وگوی مجازی برگزار گردید، اظهار کرد: تعزیه مختص ایران و جزو فرهنگ دیرین ایران است و در هیچ کشور دیگری نمونه این گونه عزاداری مشاهده نمی گردد. باعث افتخار است که در سال 2010، بنابر پیشینه تاریخی و باور جهانی، تعزیه ایران در فهرست نمونه میراث معنوی بشری در سازمان یونسکو به ثبت رسیده است.

وی در رابطه با تاریخچه تعزیه در ایران اعلام کرد: آئین مداری، احترام به مذهب و پیشینه مذهبی و آن چه که جزو آیین های عبادی این سرزمین است، همواره مرام ایرانیان بوده و در پیشینه ما در ایران باستان جریان داشته و اکنون هم جریان دارد. فرهنگ مداری و توجه به آئین های مختلف همواره مورد توجه ایران بوده و همواره در آئین های مختلف، از هنرهای مختلف استفاده شده است. تعزیه از جمله هنرهایی است که از قدیم الایام و حتی از قبل از اسلام به بهترین شکل در ایران جریان داشته است.

این موسیقی دان اضافه نمود: تعزیه در ایران در دوره های مختلف فراز و نشیب داشته است. در دوره زندیه، قاجاریه و صفویه به صورت های مختلف بوده و دوران طلایی تعزیه را اواخر صفویه و اوایل قاجاریه می دانند؛ مخصوصا در دوران ناصرالدین شاه حدود 80 تکیه در تهران برای تعزیه شکل می گیرد که مهم ترین آن، تکیه دولت است که امروز حال و روز خوبی ندارد و شاید که تخریب شده است اما نمونه بسیار شاخصی در حوزه معماری تکیه است. این بنا نمونه ای است از تکایایی که محل برگزاری تعزیه بوده و بر اساس بوم منطقه طراحی شده است.

قیطاقی توضیح داد: تعزیه دارای سه رکن کلام، موسیقی و حرکت است که در ایران به انواع مختلف برگزار می گردد. شاید شبیه خوانی نزدیک ترین گونه تعزیه ای است که در پیشینه ما وجود داشته و در آن از تمام هنرهای تجسمی، شنیداری، آوایی و نمایشی استفاده می گردد. شبیه خوانی را نباید در برابر نمایش فرض کرد. در شبیه خوانی گفته می گردد افرادی که ورزیده این مهارت هستند، نقش یکی از قهرمانان را بر عهده می گیرند؛ حال اگر موضوع واقعه کربلا باشد، نقش یکی از قهرمانان کربلا را روایت می نمایند. در این هنر بازیگر نقش را بازی نمی نماید. این روایت نقد وجه تمایز شبیه خوانی با نمایش است؛ هرچند تعزیه را گونه ای از نمایش سنتی می دانند که این موضوع نادرستی نیست.

پژوهشگر هنرهای اسلامی اعلام نمود: تعزیه و شبیه خوانی کارنمودهای بسیار مهمی داشته است. تعزیه کوششی بوده در جهت الگوسازی و معرفی الگوهای برجسته در این عرصه که اگر حماسی و با موضوع امام حسین(ع) بوده، انگاره سازی می نموده است و می توانسته احساس عاطفی مخاطب خود را برانگیزاند و او را تحت تاثیر قرار دهد. ایجاد وهم و خیال نیز در آن ها به صورتی ایجاد می شده که مخاطبان خود را در صحنه های کربلا احساس می کردند و فضا را تجسم می کردند. تزکیه نفس، تطهیر روح، تقویت روحیه شهادت طلبی و ترویج آزادی خواهی نیز در قالب تعزیه ارائه و مورد توجه بوده است. همچنین تسکین آلام مردم، با توجه به اینکه آن ها داغ دیده عزیزانی هستند که جوان مردانه از دین دفاع کردند، هم مورد توجه بوده که دوام و همبستگی این ماجرا و حفظ وحدتی که بین مردم بوده است را نشان می دهد.

وی تشریح کرد: پس از واقعه کربلا، شیعیان ایران از تمام امکانات خود به بهترین شکل استفاده کردند تا حرمت دار جوانمردان کربلا باشند. جوان مردی را ایرانیان از قدیم الایام پاس می داشتند و همانندسازی می نمایند؛ جوانمردی حضرت عباس(ع) را با جوان مردی یادگار زرایران در قبل از اسلام. این همانندسازی ها بسیار یاری می نماید تا بستر و زمینه فرهنگی به وجود بیاید و رشادت ها و حماسه پردازی بهتر دیده گردد. این ویژگی اصلی تعزیه است که می توانیم به آن افتخار کنیم و باید از اساتید این عرصه قدرشناسی کنیم تا به فرهنگ شفاهی خود احترام گذاشته باشیم. باید توجه داشت به دلیل اینکه فرهنگ شفاهی ما به شدت در معرض خطر و تهدید است، می توانیم با تقدیر از اساتید از از بین رفتن آن جلوگیری کنیم.

قیطاقی اعلام کرد: آثاری مانند یادگار زرایران، سوگ سیاوش و مصائب میترا نمونه هایی از آثار مکتوب و منظوم تعزیه است که پیش از اسلام وجود داشته و ادامه این باور فرهنگی است که پس از اسلام، در واقعه کربلا و ادبیات عاشورا به بهترین شکل خود را نشان می دهد. با توجه به واقعه کربلا و فرهنگ عاشورا، درام ها و نمایش های بسیار ارزشمندی از این رویداد استخراج و اجرا شده است.

این هنرمند موسیقی مقامی خراسان گفت: گونه های اصلی که در ایران برای تعزیه شناخته می گردد، از مناقب خوانی که ستایش خوانی مذهبی در قالب شعر است، دسته گردانی، مقتل خوانی، سرنانوازی، شمایل گردانی، علم گردانی، مرثیه خوانی، نوحه گری و پرده خوانی تشکیل می گردد که از بین آن پرده خوانی به نقاشی قهوه خانه ای می پردازد. شهرستان کاشمر در خراسان رضوی را می توان به عنوان یکی از کانون های پرده خوانی دانست. در کتاب فتوت نامه سلطانی از ملاحسین واعظ کاشفی بسیاری از گونه های تعزیه دارای مرام نامه است و رسما جزو فرهنگ این کشور بوده اند.

وی در رابطه با نقش های مختلف در تعزیه اعلام کرد: در شرایط مختلف تعزیه و شبیه خوانی یکسری از سِمت ها و یا وظیفه هایی وجود دارد؛ برای مثال مظلوم خوان، موافق خوان و اولیاءخوان نقش های مثبت را می خواند و یا آن ها را نقل می نماید اما مخالف خوان ها شبیه مخالف را نقل می نمایند که در بین این تعزیه، موسیقی نقش مهمی ایفا می نماید. گوشه ای که برای شروع موافق خوان خوانده می گردد با گوشه ای که برای مخالف خوان خوانده می گردد، متفاوت است؛ برای مثال قریب به اتفاق افرادی که مخالف خوان هستند، گوشه مخالف سه گاه را انتخاب و اجرا می نمایند.

قیطاقی توضیح داد: در فرهنگ ایران حماسه و معنویت جریان دارد و با رفتن جوان مردان، این اتفاقات را نقل می نمایند و الگوسازی می نمایند تا این اتفاقات در فرهنگ ما برای نسل آینده بماند که این حسن فرهنگ ماست. در عرصه موسیقی مقامی خراسان هم همین طور است. مقام های بسیاری وجود دارد که به واقعه کربلا می پردازد؛ برای مثال مقام حسین یار وجود دارد که شعرهای اصیل و اولیه اش در مقام امام حسین(ع) سروده شده و توسط بخشی های خراسان نقل می گردد. در نواحی جنوب و شرق خراسان هم مقام های بسیاری وجود دارد که به ذکر فضائل اهل بیت(ع) می پردازد؛ در کل موسیقی ایرانی هم همین طور است که نشان دهنده رشد و پیشرفت فرهنگ و موسیقی متناسب با هم است.

این پژوهشگر هنرهای اسلامی اضافه نمود: در تعزیه آوازهای بی تناسب نخواهید شنید. کودک خوان، زینب خوان، موافقخوان و مخالف خوان به تناسب گوشه خود را انتخاب می نمایند که بر اساس آن بخوانند چون اگر غیر از این باشد، از تاثیرگذاری آن کم می گردد و مردم متوجه این موضوع خواهند شد.

وی اعلام نمود: در خراسان هنرمندان به بهترین شکل، خواهان این نوع موسیقی بوده اند و افتخار این را داریم که دو گونه از موسیقی های خراسان ثبت جهانی در یونسکو شده است. موسیقی بخشی های خراسان که به دوتار و آواز می پردازد، موسیقی خاصی است که به ثبت رسیده و پس از آن در سال 2019، مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار در ایران به ثبت رسید که نشان دهنده پیشینه علمی و قوی آن هاست.

قیطاقی توضیح داد: ما در عرصه فرهنگی که در طول تاریخ به فراخور و به تناسب آئین ها، مناسبت ها، شرایط جغرافیایی، بوم محل زندگی، اجتماع و نحوه زندگی هایمان به وجود آمده، موسیقی داریم و آئین خاص هر کدام از این ها را به تناسب با موسیقی خود پیش می برده ایم. موسیقی ما در سرزمین ایران و به ویژه خراسان به بهترین شکل وجود دارد و این گنج پنهان در موسیقی اقوام مختلف می تواند مورد توجه قرار گیرد.

این هنرمند موسیقی مقامی با بیان اینکه خیلی ها می گویند موسیقی نوایی، مقامی و سنتی، موسیقی عقب افتاده و قدیمی است که تناسبی با سلیقه جوانان ندارد، اظهار کرد: در طول تاریخ موسیقی ما مخصوصا در حوزه مقامی، موسیقی رشد تاریخی خود را داشته و هر زمان به آن مراجعه شده، نتیجه داشته اما وقتی به آن مراجعه و توجه نگردد و معرفی نگردد، طبیعی است که فرهنگ های رقیب فرصت پیدا می نمایند تا جایگزین آن شوند.

وی اضافه نمود: هنرمند موسیقی دان خلاق می تواند راهی را پیدا کند که به تناسب زمانه خود بازآفرینی به وجود بیاید. مجموعه موسیقی ها در هر دوره ای مطابق شرایط زمانه خود بازآفرینی مجدد می گردد و بسیاری از اوقات با برداشت از آن ها آثار جدیدی خلق می گردد که فوق العاده هستند اما موسیقی مقامی در نواحی مختلف، موسیقی اندیش مندانه ای است که درک آن کوشش می خواهد.

قیطاقی با بیان اینکه حرمت داری برای اهل بیت(ع) مذهب نمی شناسد و همه مردم محب اهل بیت(ع) هستند، گفت: شیعیان و حتی دوستان اهل تسنن حضور خوبی در حرمت داری اهل بیت(ع) و مخصوصا واقعه عاشورا در ایران داشته اند. مردم اهل تسنن ترکمن ما که در ترکمنصحرا و گنبد حضور دارند، منظومه های امام حسین خوانی دارند. منظومه کربلا را با دوتار خود نرم می نمایند و آواز می خوانند. مردمان جنوب و شرق خراسان هم همین طور هستند که هر زمان جشنواره ای در موضوع پاسداشت مقام امام رضا(ع) برگزار می کردیم، گروه های فعال و مطرح اهل تسنن ما بوده اند.