ارتباط اسرارآمیز خلاقیت با بیماری های روانی - سفر به کیش

اما وجود این همپوشانی و ارتباط تنگاتنگ بین اختلالات روانی و نبوغ با تکیه بر کدام نظریه های بیولوژیکی قابل شرح است؟ و این افراد به لحاظ فکری چه فزونی هایی ممکن است نسبت به سایرین داشته باشند؟ آیا این امکان وجود دارد که مغز آن ها تکامل یافته تر باشد؟

در ادامه این مقاله از خبرنگاران مگ، به تمام پرسش های متداول شما درباره رابطه اسرارآمیز بین نبوغ، خلاقیت و اختلالات روانی پاسخ داده خواهد شد. در واقع این مقاله رابطه ناگسستنی بین این عناصر را از منظر روانشناسی و علوم اعصاب مورد آنالیز قرار داده و کوشش نموده تا دلیل و چرایی این مسئله را کشف کند. با ما همراه باشید.

آیا نوابغ و افرادی خلاق عموماً به بیماری های روانی مبتلا هستند؟

اختلالات طیف سایکوتیک، از جمله اختلال دوقطبی، اسکیزوتایپی و اسکیزوفرنی، معمولا در بین نوابغ و افراد بسیار خلاق (اغلب شامل هنرمندان، موسیقیدانان و نویسندگان) و بعلاوه در میان بستگان درجه اول آن ها، نسبت به افراد عادی رواج و شیوع بیشتری دارد.

اما این ارتباط گاهی اوقات ممکن است با مقدار استعداد فرد در یک زمینه خاص اشتباه گرفته گردد. اگرچه افراد خلاق از نظر فکری عموماً نسبت به افراد غیر خلاق به لحاظ فکری پایدارتر هستند، اما این رابطه در خصوص افراد دارای نبوغ و خلاقیت استثنایی کاملاً برعکس است.

به گفته دکتر دین کیت سیمونتون، استاد روانشناسی دانشگاه کالیفرنیا، افراد دارای خلاقیت بسیار بالا نسبت به افراد غیر خلاق، عموماً در خصوص ابتلا به اختلالات روانی مستعدتر هستند و این اختلالات به طرز معناداری در بین این دسته از افراد نسبت به دیگران، شیوع و رواج بیشتری دارد. او این مفهوم را پارادوکس نابغه دیوانه نامیده است.

در واقع این تصور فراگیر که بیماری های روانی و نبوغ به هم مرتبط هستند در اذهان عمومی آن قدر برجسته است که به ندرت می توان آن را به چالش کشید. بنابراین قبل از ادامه بحث، اجازه دهید این موضوع را روشن کنیم: بیماری روانی نه شرط لازم برای خلاقیت است و نه شرط کافی. اما تحقیقات در این حوزه چه چیزی را به ما نشان می دهد؟

مطمئناً، تحقیقات نشان می دهد که بسیاری از نوابغ برجسته، به خصوص در عرصه هنر، در مراحل اولیه زندگی خود تجربیات عاطفی دل خراشی را پشت سر گذاشته اند (مانند طردشدگی اجتماعی، از دست دادن والدین یا ناتوانی جسمی) و بالطبع بی ثباتی فکری و عاطفی را در مراحل اولیه زندگی خود تجربه نموده اند.

با این حال، این بدان معنا نیست که بیماری روانی عامل پیروزیت آن ها بوده است. بسیاری از افراد پیروز بدون اینکه مبتلا به اختلالات روانی باشند یا تجربیات سختی را در مراحل اولیه زندگی خود پشت سر گذاشته باشند به این پیروزیت دست پیدا نموده اند و شواهد بسیار کمی وجود دارد که نشان دهد بیماری روانی بالینی و ناتوان نماینده در رسیدن به پیروزیت و خلاقیت تأثیر مثبتی دارد.

علاوه بر این، همواره تنها تعداد کمی از انسان ها به پیروزیت دست پیدا می نمایند. اما خوشبختانه برای بقیه انسان ها نیز سطوح مختلفی از خلاقیت وجود دارد. جیمز سی. کافمن و رونالد بگتو استدلال می نمایند که ما می توانیم خلاقیت را به روش های مختلفی نشان دهیم، از خلاقیت ذاتی در فرآیند یادگیری گرفته تا اشکال روزمره خلاقیت و تخصص حرفه ای در امور خلاقانه و در نهایت خلاقیت متمایز و برجسته.

چرا نبوغ و بیماری های روانی اغلب با هم همپوشانی دارند؟

ناتوانی در فیلتر کردن اطلاعات به ظاهر بی ربط، ویژگی شاخص و جدایی ناپذیر ایده پردازی خلاق و البته بعضی از اختلالات روانی است. این حالت، که به عنوان کاهش مهار نهفته شناخته می گردد، به حجم بیشتری از اطلاعات اجازه می دهد تا به حوزه آگاهی فرد وارد شوند، که این مسئله به نوبه خود می تواند ارتباط موجود بین مفاهیم غیر مرتبط را تقویت کند.

این رگبار فکری هم منجر به بروز اختلالات فکری موجود در حالات روان پریشی می گردد و هم مبنایی برای تفکر بدیع و خلاقیت محسوب می گردد.

یک فرضیه برای تشریح دلیل رابطه رازآلود بین نبوغ و بیماری های روانی ریشه در نظریه کران ها دارد، ایده ای که به وسیله کریستوفر بادکاک جامعه شناس و برنارد کرسپی زیست شناس تکاملی ارائه شد و شرح می دهد که چگونه اوتیسم و اسکیزوفرنی دو قطب متضاد یک محور شناختی هستند.

در این نظریه، نمود ژن پدری در فرزند در غالب تفکر مکانیکی قابل مشاهده است که اوتیسم شدیدترین حالت آن است و در یک انتهای محور شناختی قرار می گیرد و ژن مادری که ویژگی های فکری فرزند را شکل می دهند و شدیدترین حالت آن در فرزند در غالب روان پریشی نمود پیدا می نماید در انتهای دیگر محور شناختی قرار می گیرد.

این نظریه ظهور نوابغ را در نتیجه وجود بعضی ویژگی های کلیدی و مهم می داند که فرد از والدینش به ارث می برد. در واقع نوابغ تاریخ بشری مثل جان نش و اسحاق نیوتن، هم دارای ویژگی های به شدت مکانیکی بوده اند که از ژن های پدری خود به ارث برده اند و هم دارای ویژگی های مرتبط با پردازش فکری به شکلی افراطی که آن را از ژن های مادرانه خود به ارث برده اند.

این نوابغ در واقع هم مبتلا به اوتیسم بوده اند و هم علائم اسکیزوفرنی را دارا بوده اند. یعنی روی محور شناختی در هر دو انتهای متضاد آن قرار می گرفته اند. نبوغ واقعی در بعضی از حوزه ها، به ویژه ریاضیات و علوم، می تواند نمایانگر این همپوشانی منحصر به فرد باشد.

آیا بین خلاقیت و بیماری های روانی رابطه ژنتیکی وجود دارد؟

بعضی تحقیقات نشان داده است که وجود بعضی از مؤلفه های ژنتیکی خاص که در بروز اسکیزوفرنی و اختلال دوقطبی نقش مهمی دارند، در ساختار ژنتیکی افراد خلاق نیز شایع تر هستند.

با این حال، انجام مطالعات جامع و قابل اعتمادی در خصوص ارتباط بین ژنتیک و ویژگی شخصیتی گسترده ای مانند خلاقیت بسیار سخت است. آنچه می دانیم این است که بسیاری از بیماری های روانی، از جمله اسکیزوفرنی و اختلال دوقطبی، دارای مؤلفه های ژنتیکی مشخصی هستند، بنابراین این گونه اختلالات و ویژگی های مرتبط با آن ها از نسلی به نسل دیگر منتقل می گردد.

این امکان وجود دارد که بین بیماری های روانی و خلاقیت یک رابطه تکاملی وجود داشته باشد؟

اختلال دوقطبی و اسکیزوفرنی می توانند بیماری های ناتوان نماینده ای باشند، بنابراین برای دانشمندان جای تعجب دارد که چرا این اختلالات در گذر زمان تداوم یافته است و در چرخه تکامل حذف نشده است.

بعضی معتقدند که اسکیزوفرنی و اختلال دوقطبی یک مزیت تکاملی را به فرد ارائه می دهد، به این شکل که افراد را مستعد داشتن خلاقیت، نبوغ و پیروزیت بیشتری می نماید که این مسئله می تواند به نفع تمام افراد جامعه بشری باشد.

بنابراین به عنوان موتور محرکه تمدن بشری از هر نسل عده ای بنا بر انتخاب طبیعی برگزیده می شوند تا این ویژگی های حساس و شنماینده به آن ها اعطا گردد. کسانی که آینده نسل بشر را با افکار و اقدامات خود شکل می دهند.

افراد مبتلا به بیماری های روانی چگونه می توانند بین مصرف دارو و اهداف خلاقانه خود تعادل ایجاد نمایند؟

افراد مبتلا به اختلال دوقطبی معمولاً موقع مراجعه به روان پزشک عمیقاً نگران این مسئله هستند که مصرف دارو خلاقیت و بهره وری آن ها را که همراه با دوره های شیدایی آن ها است را از بین ببرد. بنابراین مهم است که روان پزشک در فرایند درمان فرد به این موضوع هم بپردازد.

درمانگران باید به بیماران شرح دهند که انرژی حاصل از حالت شیدایی معمولاً با مهارت های خلاقانه اشتباه گرفته می گردد. حالت شیدایی غالباً افراد را دچار این توهم می نماید که مهارت های آن ها بسیار بیشتر از حد واقعی شان است. درمانگر می تواند با بیمار درباره استعدادها و مهارت های ذاتی اش صحبت کند و در خصوص پرورش و توسعه آن ها با یکدیگر بحث نمایند.

پیوند بین خلاقیت و بیماری های روانی از منظر علم

سیمون کیاگا و همکارانش بر اساس داده های یک مطالعه 40 ساله که بر روی تقریباً 1.2 میلیون نفر شهروند سوئدی اجرا شده، دریافتند که به استثنای اختلال دوقطبی، افرادی که در مشاغل علمی و هنری فعالیت می نمایند عموماً از اختلالات روانی رنج نمی برند.

بنابراین بیماری های روانی حتی شدید احتمال ورود فرد را به یک حرفه مبتنی بر خلاقیت افزایش نمی دهد (حتی استثناء موجود در خصوص اختلال دوقطبی، تنها در یک جمعیت کوچک 8 درصدی مشاهده شد).

با این حال، آنچه قابل توجه است این بود که خواهران و برادران افراد مبتلا به اوتیسم و بستگان درجه اول بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی، اختلال دوقطبی و بی اشتهایی عصبی به طور قابل توجهی در مشاغل خلاقانه فعالیت داشتند. آیا این امکان وجود دارد که بستگان فرد یک نسخه ضعیف تر از بیماری روانی را به ارث برده باشند که منجر به خلاقیت آن ها شده و در عین حال فاقد جنبه های ناتوان نماینده بیماری باشد؟

تحقیقات نشان می دهد که بستگان بیولوژیکی افراد مبتلا به اسکیزوفرنی که از نظر روانی سالم هستند غالباً مشاغل و تفریح های غیرمعمول و خلاقانه دارند و در مقایسه با عموم جامعه سطوح بالاتری از ویژگی های شخصیتی اسکیزوتایپی را نشان می دهند.

توجه داشته باشید که اسکیزوتایپی به معنای اسکیزوفرنی نیست. اسکیزوتایپی شامل مجموعه ای از ویژگی های شخصیتی است که تا حدودی در همه افراد مشهود است.

صفات اسکیزوتایپی را می توان به دو نوع تقسیم کرد. اسکیزوتایپی مثبت شامل تجارب ادراکی غیرمعمول، مرزهای فکری باریک بین خود و دیگری، عدم انطباق تکانشی و باورهای ماورایی است. صفات اسکیزوتایپی منفی شامل اختلال شناختی و عدم لذت بردن از فعالیت های اجتماعی و فعالیت هایی که برای بیشتر افراد لذت بخش است.

افراد مبتلا به اسکیزوتایپی که دارای ویژگی های اسکیزوتایپال مثبت هستند در مقایسه با افراد دارای ویژگی های اسکیزوتایپال منفی هستند، شباهت بیشتری با بیماران اسکیزوفرنی دارند.

این مسئله تأثیرات مهمی روی بروز خلاقیت دارد. تجربیات غیرمعمول ادراکی و عدم انطباق تکانشی ناشی از اسکیزوتایپی، به طرز قابل توجهی روی رتبه بندی خلاقیت فرد تأثیرگذارند. در حقیقت یافته های اخیر علوم اعصاب نشان دهنده ارتباط عمیق بین اسکیزوتایپی و نبوغ است.

به نظر می رسد که کلید نبوغ و خلاقیت، باز کردن دروازه های فکر و دریافت حدبیشتری اطلاعات است. گاهی کشف عجیب ترین ارتباطات ممکن بین داده های فکری می تواند منجر به فراوری خلاقانه ترین ایده ها گردد. در واقع، فرایند فیلتر کردن داده های ادراکی پراکنده به فکر افراد خلاق و نوابغ به نوعی مختل است و از همین رو حجم ادراک شناختی آن ها در مقایسه با افراد عادی که فکرشان اطلاعات نامربوط را به طور اتوماتیک (مکانیسم مهار نهفته) فیلتر می نماید، چندین برابر بیشتر است.

مهار نهفته یک مکانیسم فیلتراسیون است که بین انسان و حیوانات دیگر مشترک است و به انتقال دهنده عصبی دوپامین گره خورده است. اما مکانیسم مهار نهفته کاهش یافته یا مختل به ما این امکان را می دهد تا اطلاعات نامربوطی که در گذشته با آن ها برخورد داشته ایم و به کارمان نیامده را به صورت بدیع و آشنایی زدایی شده در نظر بگیریم. علاوه بر این تحقیقات موجود ارتباط عمیقی را بین کاهش سطح مهار نهفته و بروز اسکیزوفرنی نشان می دهند. در واقع این مسئله ما را به پیوند واقعی بین نبوغ و بیماری های روانی می رساند.

این مطلب فقط جنبه آموزش و اطلاع رسانی دارد. پیش از استفاده از توصیه های این مطلب حتما با پزشک متخصص مشورت کنید. برای اطلاعات بیشتر بیانیه برطرف مسؤولیت خبرنگاران مگ را بخوانید.

منبع: SCIENTIFIC AMERICAN, Psychology Today